ابن‌خالویه ذوالنونین ابوعبدالله حسین بن احمداِبْن خالویه، ابوعبدالله حسین بن احمد بن خالویه، ملقب به ذوالنونین (د ۳۷۰ق /۹۸۰م)، شاعر، ادیب و نحوی برجسته ایرانی تبار می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - تحصیلات ۳ - اشتهار ۴ - شاگردان ۵ - مکتب نحوی ۶ - اعتبار علمی و ادبی ۷ - میدان رقابت ۷.۱ - رقابت با متنبی ۷.۲ - رقابت با ابوعلی فارسی ۸ - وادی شعر و ادب ۹ - مذهب ۱۰ - سفرها ۱۱ - وفات ۱۲ - آثار ۱۲.۱ - آثار چاپ شده ۱۲.۲ - آثار چاپ نشده ۱۲.۳ - آثار منسوب ۱۳ - فهرست‌منابع ۱۴ - پانویس ۱۵ - منبع ۱ - تولدثعالبی [۱]
ثعالبی عبدالملک، یتیمة الدهر، ج۱، ص۸۸، به کوشش محمد اسماعیل صاوی، قاهره، ۱۳۵۲ق /۱۹۳۴م.
نام وی را «حسن» و ابن قفطی [۲]
ابن قفطی علی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج۱، ص۳۲۴، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۹۶ق /۱۹۵۰م.
نام پدر او را «محمد» آورده است. او در همدان به دنیا آمد. در هیچ‌یک از مآخذ به سال تولد او اشاره نشده است، اما گفته‌اند که در ۳۱۴ق / ۹۲۶م، ظاهراً در آغاز جوانی برای تحصیل به بغداد رفت [۳]
یاقوت، معجم الادبا، ج۹، ص۲۰۱.
و نزد برجسته‌ترین دانشمندان سده ۴ق / ۱۰م دانش آموخت.۲ - تحصیلاتنحو و ادب را نزد ابن درید (د ۳۲۱ق /۹۳۳م)، ابوبکر بن انباری (د ۳۲۸ق /۹۴۰م)، نفطویة (د ۳۲۳ق /۹۳۵م) و ابوسعید سیرافی (د ۳۶۸ق /۹۷۹م) فراگرفت. علوم قرآنی را از قاری بزرگ، ابن مجاهد (د ۳۲۴ق /۹۳۶م) و لغت را از «ابوعمر زاهد»، معروف به غلام ثعلب (د ۳۴۵ق /۹۵۶م) آموخت [۴]
یاقوت، معجم الادبا، ج۹، ص۲۰۱.
[۵]
ابن قفطی علی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج۱، ص۳۲۴، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۹۶ق /۱۹۵۰م.
و از «محمد بن مخلد عطار» (د ۳۴۱ق /۹۴۳م) و گروهی دیگر حدیث شنید [۶]
یاقوت، معجم الادبا، ج۹، ص۲۰۱.
[۷]
ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۲، ص۱۷۸.
[۸]
سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج۱، ص۵۲۹، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق.
[۹]
جاسم محمد محمود، ابن خالویه و جهوده فی اللغة، ج۱، ص۱۶ که ابوالعباس بن عقده را نیز در شمار استادان حدیث او ذکر کرده است، بیروت، مؤسسة الرسالة.
و کتاب «جمهرة» ابن درید و «مختصر مزنی» را از «ابوبکر نیشابوری» روایت کرد. [۱۰]
سبکی تقی الدین، طبقات الشافعیة، ج۱، ص۲۷۰، به کوشش عبدالفتاح محمد الجلود و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۵ق.
[۱۱]
سیوطی، المزهر، ج۱، ص۹۵، به کوشش ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۹۸۶م.
گفته‌اند در ادب از صولی نیز روایت کرده است. [۱۲]
ابن قفطی علی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج۱، ص۳۲۶، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۹۶ق /۱۹۵۰م.
۳ - اشتهاروی از بغداد به شام و سپس به حلب رفت. [۱۳]
یاقوت، معجم الادبا، ج۹، ص۲۰۱.
در حلب آوازه او بالا گرفت و بسیاری از دانش‌دوستان از دور و نزدیک به سوی او شتافتند. [۱۴]
ثعالبی عبدالملک، یتیمة الدهر، ج۱، ص۸۸، به کوشش محمد اسماعیل صاوی، قاهره، ۱۳۵۲ق /۱۹۳۴م.
[۱۵]
یاقوت، معجم الادبا، ج۹، ص۲۰۱.
آنگاه به دربار سیف الدوله حمدانی راه یافت و نزد او به مقامی رفیع رسید و ندیم وی و آموزگار فرزندانش گردید [۱۶]
ثعالبی عبدالملک، یتیمة الدهر، ج۱، ص۸۸، به کوشش محمد اسماعیل صاوی، قاهره، ۱۳۵۲ق /۱۹۳۴م.
[۱۷]
یاقوت، معجم الادبا، ج۹، ص۲۰۱.
[۱۸]
ابن کثیر، البدایة، ج۱۱، ص۲۹۷.
و تا پایان عمر در خدمت حمدانیان به سر برد. [۱۹]
ابن قفطی علی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج۱، ص۳۲۵، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۹۶ق /۱۹۵۰م.
۴ - شاگردانگروهی نیز نزد وی دانش آموختند که مشهورترین آن‌ها عبارتند از؛ ابوبکر خوارزمی، معافی بن زکریا نهروانی و عبدالمنعم بن غلیون. [۲۰]
یاقوت، معجم الادبا، ج۹، ص۲۰۱.
[۲۱]
یاقوت، معجم الادبا، ج۹، ص۲۰۲.
[۲۲]
یاقوت، معجم الادبا، ج۹، ص۲۰۴.
نیز گفته‌اند که ابوالحسین نصیبی «کتاب آل» او را نزد خودِ وی خوانده است [۲۳]
نجاشی احمد، رجال النجاشی، ج۱، ص۶۷، قم، ۱۴۰۷ق.
و قاضی حلب، صالح بن جعفر بن عبدالوهاب و ابواحمد عبدالله بن عدی از وی روایت کرده‌اند [۲۴]
ابن قفطی علی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج۱، ص۳۲۶، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۹۶ق /۱۹۵۰م.
[۲۵]
ابن بدران عبدالقادر، تهذیب تاریخ ابن عساکر، ج۶، ص۳۶۷، دمشق، ۱۳۴۹ق.
و سعید بن سعید فارقی نحوی از وی حدیث شنیده است. [۲۶]
سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج۱، ص۵۸۴، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق.
۵ - مکتب نحویچنانکه در فهرست استادان ابن خالویه ملاحظه می‌شود، وی در هر دو مکتب نحوی بصره و کوفه به تحصیل پرداخت، اما خود در شمار نسل بعدی نحویان بغداد که دو مکتب را به هم آمیختند و تا حدودی از یکسونگری‌های نمایندگان دو مکتب فراتر رفتند، قرار دارد. [۲۷]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۹۲.
او که در مرکز تحولات و مجادلات ادبی سده ۴ ق جای داشت، به لحاظ گستردگی دانش خود در رشته های گوناگون ادب [۲۸]
ثعالبی عبدالملک، یتیمة الدهر، ج۱، ص۸۸، به کوشش محمد اسماعیل صاوی، قاهره، ۱۳۵۲ق /۱۹۳۴م.
دارای اعتبار ویژه‌ای بود، چندان که ابن قارح - که می‌دانیم نامه‌اش به ابوالعلاء معری انگیزه تحریر رسالة الغفران گردید - برای اثبات بزرگی خود به شاگردی نزد ابن خالویه بالیده است. [۲۹]
معری ابوالعلاء، رسالة الغفران، ج۱، ص۵۶، به کوشش عائشه بنت الشاطی، قاهره، دارالمعارف.
۶ - اعتبار علمی و ادبیاعتبار علمی و ادبی ابن خالویه تا قرن‌ها پس از مرگ او نیز باقی ماند، چنانکه تقریباً همه منابع پس از وی چیره‌دستی او را در نحو و ادب ستوده و او را یکی از نخبه‌های روزگار معرفی کرده‌اند. [۳۰]
ثعالبی عبدالملک، یتیمة الدهر، ج۱، ص۸۸، به کوشش محمد اسماعیل صاوی، قاهره، ۱۳۵۲ق /۱۹۳۴م.
[۳۱]
یاقوت، معجم الادبا، ج۹، ص۲۰۴.
ذهبی او را «شیخ العربیة» نامیده [۳۲]
ذهبی محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۹۵۹، بیروت، ۱۳۷۷ق.
و ابو عمرو دانی وی را دانا به زبان عربی، حافظ لغت، بصیر در قرائت و ثقه در حدیث دانسته است. [۳۳]
یاقوت، معجم الادبا، ج۹، ص۲۰۲.
[۳۴]
سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج۱، ص۵۲۹، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق.
ابن انباری [۳۵]
ابن انباری عبدالرحمان، نزهة الالباء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۲۱۴، به کوشش ابراهیم السامرائی، بغداد، ۱۹۵۹م.
او را از بزرگان لغت و ابن قفطی [۳۶]
ابن قفطی علی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج۱، ص۳۲۶، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۹۶ق /۱۹۵۰م.
و اسنوی [۳۷]
اسنوی، عبدالرحیم، ج۱، ص۴۷۵، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالله جبوری، بغداد، ۱۳۹۰ق.
وی را یگانه زمان و پیشوا در علوم زبانی معرفی کرده‌اند. تنها دلجی [۳۸]
دلجی احمد بن علی، الفلاکة و المفلوکون، ج۱، ص۱۳۳ به نقل از ابن مکتوم، بغداد، ۱۳۸۵ق.
او را در نحو ضعیف دانسته است.گر چه ابن انباری [۳۹]
ابن انباری عبدالرحمان، نزهة الالباء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۲۱۴، به کوشش ابراهیم السامرائی، بغداد، ۱۹۵۹م.
توانایی او را در نحو همانند دانش وی در لغت ندانسته، اما برخی از محققان معاصر این گفته را نیز ستمی می‌دانند که ابن انباری بر وی روا داشته است. [۴۰]
سالم مکرم عبدالعال، مقدمه بر الحجة، ج۱، ص۱۳.
۷ - میدان رقابتیکی از اسباب شهرت ابن خالویه در میان ادیبان، صرف‌نظر از وسعت دانش، همانا رقابت و درگیری او با دو تن از مشهورترین هم‌روزگارانش یعنی متنبی و ابوعلی فارسی بوده است. ۷.۱ - رقابت با متنبیمتنبی مردی متکبر و خودخواه بود [۴۱]
ابن قفطی علی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج۱، ص۳۲۷، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۹۶ق /۱۹۵۰م.
و ابن خالویه را که توانسته بود در سایه کوشش و استعداد خویش موفقیتی بزرگ به دست آورد، همواره به دلیل غیر عرب بودن، خوار می‌شمرد. [۴۲]
بدیعی یوسف، الصبح المنبی، ج۱، ص۸۷، به کوشش مصطفی سقا و محمد شتا، قاهره، ۱۹۶۳م.
[۴۳]
بلاشر، رژی، ج۱، ص۲۰۵، ابوالطیب المتنبی، ترجمة ابراهیم کیلانی، دمشق، ۱۴۰۵ق /۱۹۸۵م.
اما ابن خالویه گویا می‌کوشید با خرده‌گیری‌های ادیبانه بر وی پیروز گردد؛ [۴۴]
خطیب بغدادی احمد، تاریخ بغداد، ج۴، ص۱۰۴، قاهره، ۱۳۴۹ق.
اگرچه گاه به دلیل شتاب در این خرده‌گیری‌ها، چندان موفق نمی‌شد. [۴۵]
دلجی احمد بن علی، الفلاکة و المفلوکون، ج۱، ص۱۳۳، بغداد، ۱۳۸۵ق.
این دو هیچ فرصتی را برای خوار ساختن یکدیگر از کف نمی‌دادند [۴۶]
ابن قفطی علی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج۱، ص۳۲۷، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۹۶ق /۱۹۵۰م.
[۴۷]
بدیعی یوسف، الصبح المنبی، ج۱، ص۸۷، به کوشش مصطفی سقا و محمد شتا، قاهره، ۱۹۶۳م.
[۴۸]
علی بن محمد بن نصر کاتب، «کتاب المفاوضة»، ج۱، ص۳۰۷- ۳۰۸، شذرات من کتب مفقودة، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۸ق /۱۹۸۸م.
و این کینه که گویا تنها خاستگاهی نژادی داشت، چندان دوام آورد تا سرانجام متنبی ناگزیر دربار سیف الدوله را ترک کرد. [۴۹]
ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۱، ص۱۲۲.
[۵۰]
ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۱، ص۱۲۳.
[۵۱]
ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۴، ص۱۰۰.
سیف الدوله که همواره در این گونه مشاجرات حضور داشت، با سکوت خویش از ابن خالویه جانبداری می‌کرد [۵۲]
ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۱، ص۱۲۲.
[۵۳]
ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۱، ص۱۲۳.
[۵۴]
ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۴، ص۱۰۰.
و بدین‌سان بود که هرگز از مقام او نزد سیف الدوله کاسته نشد.۷.۲ - رقابت با ابوعلی فارسیاما مناظرات ابن خالویه با ابوعلی فارسی بیش‌تر جنبه علمی و ادبی داشت. رقابت این دو که از مجلس درس ابوسعید سیرافی آغاز گردید، [۵۵]
ابن قفطی علی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج۱، ص۳۲۶، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۹۶ق /۱۹۵۰م.
برپایه فضل‌فروشی‌های رایج روزگار [۵۶]
ابن انباری عبدالرحمان، نزهة الالباء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۲۱۵، به کوشش ابراهیم السامرائی، بغداد، ۱۹۵۹م.
و رقابت میان دو حریف هماورد ادامه یافت، به خصوص که سیف الدوله غالباً با بخشش‌های گزاف خود به این فضل‌فروشی‌ها دامن می‌زد. [۵۷]
ابن قفطی علی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج۱، ص۳۲۷، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۹۶ق /۱۹۵۰م.
[۵۸]
یاقوت، معجم الادبا، ج۹، ص۲۰۲-۲۰۳.
اینان، بارها با یکدیگر به مناظره پرداختند و در ردّ نظریات یکدیگر دست به تألیف زدند [۵۹]
دلجی احمد بن علی، الفلاکة و المفلوکون، بغداد، ۱۳۸۵ق.
و از هر فرصتی برای نفوذ در دل سیف الدوله سود می‌جستند. [۶۰]
جاسم محمد محمود، ابن خالویه و جهوده فی اللغة، ج۱، ص۲۸، بیروت، مؤسسة الرسالة.
۸ - وادی شعر و ادبابن خالویه در شعر نیز دست داشت و ثعالبی [۶۱]
ثعالبی عبدالملک، یتیمة الدهر، ج۱، ص۸۸، به کوشش محمد اسماعیل صاوی، قاهره، ۱۳۵۲ق /۱۹۳۴م.
وی را در شمار شاعران یاد کرده است، اما اکنون تنها ۱۰ بیت از سروده های او در دست است؛ ۴ بیت در وصف زادگاهش همدان [۶۲]
ثعالبی عبدالملک، یتیمة الدهر، ج۱، ص۸۸، به کوشش محمد اسماعیل صاوی، قاهره، ۱۳۵۲ق /۱۹۳۴م.
و ۶ بیت شامل سه قطعه در معجم الادباء . [۶۳]
یاقوت، معجم الادبا، ج۹، ص۲۰۴- ۲۰۵.
دانش او در شعر و علوم مربوط به آن، چنان بود که توانست چند دیوان را شرح کند.۹ - مذهبدرباره مذهب ابن خالویه اتفاق نظر نیست. نجاشی [۶۴]
نجاشی احمد، رجال النجاشی، ج۱، ص۶۷، قم، ۱۴۰۷ق.
وی را «آگاه به مذهب ما» یعنی تشیع دانسته و «کتاب آل» را که درباره امامت علی بن ابی طالب (علیه‌السلام) است به وی نسبت داده، اما ابن ندیم، که نزدیک‌ترین منبع به زمان اوست، به این کتاب اشاره‌ای نکرده است.پس از نجاشی، نخستین کسی که از آن نام برده، ابن شهر آشوب [۶۵]
ابن شهر آشوب محمد، معالم العلماء، ج۱، ص۴۱، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م.
و سپس یاقوت [۶۶]
یاقوت، معجم الادبا، ج۹، ص۲۰۴.
است و از آن پس در بسیاری از منابع شیعی و غیرشیعی از این کتاب نام برده شده است.ابن حجر [۶۷]
ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، ج۲، ص۲۶۷، بیروت، ۱۳۹۰ق.
نیز وی را شیعه دانسته، اما گفته است که او در برابر سیف الدوله به تسنن تظاهر می‌کرده است و برای تأیید نظر خود گفته نجاشی را تکرار کرده است.افزون بر آن گفته است که وی در «کتاب لیس» نیز مطالبی آورده که دلیل امامی بودن اوست، اما تظاهر وی به تسنن در برابر حمدانیان که خود خاندانی شیعی بوده‌اند، اندکی بعید می‌نماید. برخی از محققین معاصر نیز بر امامی بودن او نظر داده‌اند. [۶۸]
کرنکوی سالم، مؤخره بر اعراب، ج۱، ص۲۴۶.
[۶۹]
امین محسن، اعیان الشیعة، ج۵، ص۴۲۰، بیروت، ۱۴۰۳ق.
با این همه سبکی [۷۰]
سبکی تقی الدین، طبقات الشافعیة، ج۳، ص۲۹۶، به کوشش عبدالفتاح محمد الجلود و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۵ق.
و اسنوی [۷۱]
اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، ج۱، ص۴۷۵، به کوشش عبدالله جبوری، بغداد، ۱۳۹۰ق.
وی را شافعی مذهب پنداشته‌اند. از آن‌جا که وی «مختصر مزنی» را از «ابوبکر نیشابوری» که شافعی مذهب بود [۷۲]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۶۹.
روایت کرده است، احتمال می‌رود که داوری سبکی و اسنوی درباره مذهب او برپایه همین کتاب بوده باشد.۱۰ - سفرهاگرچه ابن خالویه بیش‌تر زندگانی خود را در حلب گذراند، اما گزارش‌هایی درباره سفرهای او به بیت المقدس، حمص و میافارقین در دست است. [۷۳]
ابن قفطی علی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج۱، ص۳۲۵-۳۲۶، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۹۶ق /۱۹۵۰م.
وی همچنین به یمن سفر کرد و در آن‌جا ضمن دیدار با «ابن حائک» به شرح دیوان او پرداخت. [۷۴]
ابن قفطی علی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج۱، ص۳۲۶، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۹۶ق /۱۹۵۰م.
۱۱ - وفاتابن خالویه سرانجام بر اثر یک بیماری [۷۵]
ابن کثیر، البدایة، ج۱۱، ص۲۹۷.
در حلب درگذشت. [۷۶]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۶۹.
[۷۷]
یاقوت، معجم الادبا، ج۹، ص۲۰۴.
ابن حجر [۷۸]
ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، ج۲، ص۲۶۷، بیروت، ۱۳۹۰ق.
مرگ او را در ۳۷۱ق دانسته است.۱۲ - آثار۱۲.۱ - آثار چاپ شده۱- اشتقاق الشهور و الایام، کوتینگن، ۱۸۵۴م ۲- اعراب ثلاثین سورة من القرآن الکریم، حیدرآباد دکن ۳- انتصار ابن خالویه لثعلب، حیدرآباد دکن، ۱۳۱۷ق، همراه با الاشباه و النظائر سیوطی ۴- کتاب الالفات، در مجلة المورد، بغداد، ۱۹۸۲م، شم ۱، ص۷۳- ۸۸، ۲، ص۱۲۰-۱۳۶، ۳، ص۱۳۰-۱۵۰ ۵- البدیع فی القرائات، به کوشش آربری، بوداپست، ۱۹۴۸م در «یادنامه گلدزیهر» ۶- الحجة فی القراءات السبع، بیروت، ۱۹۷۱م [۷۹]
سالم مکرم عبدالعال، مقدمه بر الحجة، ج۱، ص۱۷-۳۲ درباره صحت انتساب این کتاب به ابن خالویه.
[۸۰]
صبحی عبدالمنعم سعید، «نسبة الحجة الی ابن خالویه اقتراء علیه»، ج۱، ص۳۴۵-۳۷۱، مجلة مجمع اللغة العربیة بدمشق، شم ۴۸، جزء ۲، دمشق، ۱۳۹۳ق /۱۹۷۳م.
۷- رسالة فی اسماء الریح، به کوشش کراچکوفسکی، مسکو، ۱۹۲۶م ۸- شرح دیوان ابی فراس الحمدانی، این کتاب چندین بار به چاپ رسیده است، نخستین بار در ۱۸۹۵م توسط رودلف دوژاک در لیدن و سپس در ۱۹۴۴ و ۱۹۵۹م به کوشش سامی الدهان در بیروت. ۹- شرح مقصورة ابن درید، به کوشش محمود جاسم محمد، بیروت، ۱۴۰۷ق /۱۹۸۶م، همراه با مقدمه مفصلی درباره ابن خالویه و آثار او ۱۰- لیس فی کلام العرب؛ این کتاب که یکی از آثار مهم ابن خالویه است. نخستین بار در ۱۸۹۳-۱۸۹۴م توسط درنبورگ در مجله «تحقیقات عبری» و بار دیگر توسط همو در سال های ۱۸۹۸-۱۹۰۱م در «مجله آمریکایی زبان و ادبیات سامی» و سومین بار توسط شنقیطی در ۱۳۲۷ق در قاهره به چاپ رسید. دو چاپ نخست که از روی نسخه موزه بریتانیا انجام گرفته است، دارای ۱۱۱ باب است که در چاپ شنقیطی، ۷۷ باب دیگر بر آن افزوده شده است. در ۱۳۷۶ق چاپ دیگری از این کتاب به کوشش عبدالغفور عطار در قاهره منتشر گردید، اما هیچ‌کدام از آن‌ها حاوی تمام مطالب این کتاب نیست و بخش بزرگی از آن را باید از دست رفته تلقی کرد؛ چه ابن خلکان از آن به عنوان کتاب بزرگی که دلیل تسلط وی در ادب است، یاد کرده است [۸۱]
ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۲، ص۱۷۹.
و نیز سیوطی ضمن نقل فقرات بسیاری از این کتاب [۸۲]
سیوطی، المزهر، ج۱، ص۲۵۳، به کوشش ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۹۸۶م.
[۸۳]
سیوطی، المزهر، ج۱، ص۳۰۱، به کوشش ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۹۸۶م.
[۸۴]
سیوطی، المزهر، ج۱، ص۳۰۳، به کوشش ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۹۸۶م.
[۸۵]
سیوطی، المزهر، ج۱، ص۳۰۸، به کوشش ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۹۸۶م.
[۸۶]
سیوطی، المزهر، ج۲، ص۷۲، به کوشش ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۹۸۶م.
[۸۷]
سیوطی، المزهر، ج۲، ص۷۸، به کوشش ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۹۸۶م.
اشاره کرده است که این اثر در ۳ جلد بزرگ تألیف گردیده. [۸۸]
سیوطی، المزهر، ج۲، ص۳، به کوشش ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۹۸۶م.
مازن مبارک دو چاپ اخیر را مورد بررسی و سنجش قرار داده است. [۸۹]
مبارک مازن، «لیس فی کلام العرب لابن خالویه»، ج۱، ص۴۲۶- ۴۳۵، مجلة مجمع اللغة العربیة بدمشق، شم ۴۹، جزء ۲، دمشق، ۱۳۹۴ق /۱۹۷۴م.
۱۱- مختصر فی شواذ القراءات من کتاب البدیع، به کوشش برگشترسر، قاهره، ۱۹۳۴م، که خود کتاب مستقلی نیست، بلکه مستخرجی است از کتاب «البدیع فی القرائات». ۱۲.۲ - آثار چاپ نشده۱- کتاب الاسد فی اسماء الاسد؛ به گفته اسباث نسخه‌ای از این کتاب در حلب موجود بوده است. ۲- الجمل فی النحو [۹۰]
کتابخانه مشهد، نسخه خطی، ج۲، ص۹۹۴.
۳- اعراب آیات من القرآن العظیم؛ نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه لاله لی موجود است. ۴- رسالة فی اصول الهمزات التی فی الاسماء و الافعال و الحروف؛ نسخه‌ای از آن در خزانه تیموریه موجود است. ۵- رسالة فی ما جاء مثنی؛ نسخه‌ای از این اثر در بغداد موجود است. [۹۱]
عواد کورکیس، فهرست مخطوطات خزانة یعقوب سرکیس، ج۱، ص۱۰۵، بغداد، ۱۳۸۵ق /۱۹۶۶م.
۶- العشرات؛ نسخه‌هایی از آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است. [۹۲]
کتابخانه مرکزی، نسخه خطی، ج۸، ص۵۱.
۱۲.۳ - آثار منسوبکتاب آل [۹۳]
نجاشی احمد، رجال النجاشی، ج۱، ص۶۷، قم، ۱۴۰۷ق.
[۹۴]
یاقوت، معجم الادبا، ج۲، ص۲۰۴.
؛ الإفق [۹۵]
جاسم محمد محمود، ابن خالویه و جهوده فی اللغة، ج۱، ص۳۵، بیروت، مؤسسة الرسالة.
؛ الاخبار فی الریاض؛ اسماء الحیّة؛ الالقاب [۹۶]
جاسم محمد محمود، ابن خالویه و جهوده فی اللغة، ج۱، ص۳۴، بیروت، مؤسسة الرسالة.
[۹۷]
جاسم محمد محمود، ابن خالویه و جهوده فی اللغة، ج۱، ص۳۵، بیروت، مؤسسة الرسالة.
؛الامالی [۹۸]
سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج۱، ص۵۳۰، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق.
؛ الامامة [۹۹]
جاسم محمد محمود، ابن خالویه و جهوده فی اللغة، ج۱، ص۳۵، بیروت، مؤسسة الرسالة.
که احتمالاً همان کتاب آل است؛ اسماء ساعات اللیل [۱۰۰]
افندی عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۲، ص۲۶، به کوشش احمد حسینی و محمود مرعشی، قم، ۱۴۰۱ق.
[۱۰۱]
جاسم محمد محمود، ابن خالویه و جهوده فی اللغة، ج۱، ص۳۵، بیروت، مؤسسة الرسالة.
؛ اسماء الله الحسنی [۱۰۲]
ابن خالویه حسین، اعراب ثلاثین سورة من القرآن الکریم، ج۱، ص۱۴، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة.
؛ الاشتقاق [۱۰۳]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۹۲.
؛ اشتقاق خالویه [۱۰۴]
یاقوت، معجم الادبا، ج۲، ص۲۰۴ که کتاب الاشتقاق را نیز ذکر کرده است.
؛ اطرغش و ابرغش یا اطرغش فی اللغة [۱۰۵]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۹۲.
[۱۰۶]
جاسم محمد محمود، ابن خالویه و جهوده فی اللغة، ج۱، ص۳۵، بیروت، مؤسسة الرسالة.
؛ الحشرات؛ التذکرة [۱۰۷]
ابن قفطی علی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج۱، ص۳۲۵، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۹۶ق /۱۹۵۰م.
؛ تصنیف فی الفراسة [۱۰۸]
امین محسن، اعیان الشیعة، ج۵، ص۴۲۲، بیروت، ۱۴۰۳ق.
؛ حسن فی اللغة [۱۰۹]
نجاشی احمد، رجال النجاشی، ج۱، ص۶۷، قم، ۱۴۰۷ق.
؛ تقفیة ما اختلف لفظه واتفق معناه للیزیدی [۱۱۰]
ابن قفطی علی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج۱، ص۳۲۵، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۹۶ق /۱۹۵۰م.
؛ ربنا لک الحمد ملأ السموات [۱۱۱]
جاسم محمد محمود، ابن خالویه و جهوده فی اللغة، ج۱، ص۳۶، بیروت، مؤسسة الرسالة.
؛ رسالة مشکاة العین [۱۱۲]
جاسم محمد محمود، ابن خالویه و جهوده فی اللغة، ج۱، ص۳۶، بیروت، مؤسسة الرسالة.
؛ زنبیل المدوّر یا زنبیل المدوّن [۱۱۳]
بغدادی، هدیة، ج۱، ص۳۰۶.
[۱۱۴]
جاسم محمد محمود، ابن خالویه و جهوده فی اللغة، ج۱، ص۳۶، بیروت، مؤسسة الرسالة.
؛ شرح دیوان ابن حائک [۱۱۵]
ابن قفطی علی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج۱، ص۳۲۶، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۹۶ق /۱۹۵۰م.
؛ شرح قصیدة فی غریب اللغة لنفطویة [۱۱۶]
جاسم محمد محمود، ابن خالویه و جهوده فی اللغة، ج۱، ص۳۷، بیروت، مؤسسة الرسالة.
؛ شرح فصیح ثعلب [۱۱۷]
سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج۱، ص۵۳۰، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق.
[۱۱۸]
سیوطی، المزهر، ج۱، ص۲۰۱ که مطالب بسیاری نیز از آن نقل کرده است، به کوشش ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۹۸۶م.
[۱۱۹]
سیوطی، المزهر، ج۱، ص۲۳، به کوشش ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۹۸۶م.
[۱۲۰]
سیوطی، المزهر، ج۱، ص۲۲۵، به کوشش ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۹۸۶م.
[۱۲۱]
سیوطی، المزهر، ج۱، ص۳۰۳، به کوشش ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۹۸۶م.
؛ شرح قصیده بانت سعاد [۱۲۲]
سزگین فؤاد، تاریخ التراث العربی، ج۲، ص۲۱۳، ریاض، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
؛ شرح المقصور و الممدود لابن ولاّد [۱۲۳]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۹۲.
[۱۲۴]
جاسم محمد محمود، ابن خالویه و جهوده فی اللغة، ج۱، ص۳۷، بیروت، مؤسسة الرسالة.
؛ المبتدا فی النحو [۱۲۵]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۹۲.
؛ المجدول فی القراءات [۱۲۶]
ابن جزری محمد، غایة النهایة فی طبقات القراء، ج۱، ص۲۳۷، بیروت، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م.
؛ المذکر و المؤنث [۱۲۷]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۹۲.
؛ مستحسن فی القراءات و الشواذّ [۱۲۸]
نجاشی احمد، رجال النجاشی، ج۱، ص۶۷، قم، ۱۴۰۷ق.
؛ الهاذور. [۱۲۹]
جاسم محمد محمود، ابن خالویه و جهوده فی اللغة، ج۱، ص۳۷، بیروت، مؤسسة الرسالة.
۱۳ - فهرست‌منابع(۱) ابن انباری عبدالرحمان، نزهة الالباء فی طبقات الادباء، به کوشش ابراهیم السامرائی، بغداد، ۱۹۵۹م. (۲) ابن بدران عبدالقادر، تهذیب تاریخ ابن عساکر، دمشق، ۱۳۴۹ق. (۳) ابن جزری محمد، غایة النهایة فی طبقات القراء، بیروت، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م. (۴) ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، بیروت، ۱۳۹۰ق. (۵) ابن خالویه حسین، اعراب ثلاثین سورة من القرآن الکریم، حیدرآباد دکن، دائرة المعارف العثمانیة. (۶) ابن خالویه حسین، الحجة فی القراءات السبع، به کوشش عبدالعال سالم مکرم، بیروت، ۱۹۷۱م. (۷) ابن خلکان، وفیات الاعیان. (۸) ابن شهر آشوب محمد، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م. (۹) ابن قفطی علی، انباه الرواة علی انباء النحاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۹۶ق /۱۹۵۰م. (۱۰) ابن کثیر، البدایة. (۱۱) ابن ندیم، الفهرست. (۱۲) اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالله جبوری، بغداد، ۱۳۹۰ق. (۱۳) افندی عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، به کوشش احمد حسینی و محمود مرعشی، قم، ۱۴۰۱ق. (۱۴) امین محسن، اعیان الشیعة، بیروت، ۱۴۰۳ق. (۱۵) بدیعی یوسف، الصبح المنبی، به کوشش مصطفی سقا و محمد شتا، قاهره، ۱۹۶۳م. (۱۶) بغدادی، هدیة. (۱۷) بلاشر، رژی، ابوالطیب المتنبی، ترجمة ابراهیم کیلانی، دمشق، ۱۴۰۵ق /۱۹۸۵م. (۱۸) ثعالبی عبدالملک، یتیمة الدهر، به کوشش محمد اسماعیل صاوی، قاهره، ۱۳۵۲ق /۱۹۳۴م. (۱۹) جاسم محمد محمود، ابن خالویه و جهوده فی اللغة، بیروت، مؤسسة الرسالة. (۲۰) خطیب بغدادی احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق. (۲۱) دلجی احمد بن علی، الفلاکة و المفلوکون، بغداد، ۱۳۸۵ق. (۲۲) دانشنامه جهان اسلام. (۲۳) ذهبی محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، بیروت، ۱۳۷۷ق. (۲۴) سالم مکرم عبدالعال، مقدمه بر الحجة. (۲۵) سبکی تقی الدین، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالفتاح محمد الجلود و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۵ق. (۲۶) سزگین فؤاد، تاریخ التراث العربی، ریاض، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م. (۲۷) سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق. (۲۸) سیوطی، المزهر، به کوشش ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۹۸۶م. (۲۹) صبحی عبدالمنعم سعید، «نسبة الحجة الی ابن خالویه اقتراء علیه»، مجلة مجمع اللغة العربیة بدمشق، شم ۴۸، جزء ۲، دمشق، ۱۳۹۳ق /۱۹۷۳م. (۳۰) علی بن محمد بن نصر کاتب، «کتاب المفاوضة»، شذرات من کتب مفقودة، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۸ق /۱۹۸۸م. (۳۱) عواد کورکیس، فهرست مخطوطات خزانة یعقوب سرکیس، بغداد، ۱۳۸۵ق /۱۹۶۶م. (۳۲) کرنکوی سالم، مؤخره بر اعراب. (۳۳) مبارک مازن، «لیس فی کلام العرب لابن خالویه»، مجلة مجمع اللغة العربیة بدمشق، شم ۴۹، جزء ۲، دمشق، ۱۳۹۴ق /۱۹۷۴م. (۳۴) کتابخانه مرکزی، نسخه خطی. (۳۵) کتابخانه مشهد، نسخه خطی. (۳۶) معری ابوالعلاء، رسالة الغفران، به کوشش عائشه بنت الشاطی، قاهره، دارالمعارف. (۳۷) نجاشی احمد، رجال النجاشی، قم، ۱۴۰۷ق. (۳۸) یاقوت، معجم الادبا. ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌خالویه»، ج۳، ص۱۱۳۷. |